قیچک؛ فراموش شده ایی در خانواده سازهای زهی

قیچک یک ساز زهی ایرانی است که به وسیله آرشه نواخته می شود. این ساز دارای پیشینه طولانی بوده و در نواحی مختلف ایران به ویژه سیستان و بلوچستان نواخته می شود. در این مطلب به معرفی کامل ساز قیچک می پردازیم.

قیچک سازی محلی در قلب بلوچستان

به نظر می رسد که این ساز را می توان از خانواده رباب نامید و به نوعی رباب، مقدمه ای بر ساخت قیچک است. (رباب ذکر شده در کتاب «الموسیقی‌الکبیر» فارابی). این ساز در بیشتر نقاط ایران به خصوص در نقاط جنوبی، استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان نواخته می شود. ساز قیچک یکی از ساز‌های قدیمی است که در روستاها، ترانه های محلی را به همراهی آن اجرا می کردند و امروزه نیز اجرا می کنند.

قیچکی قدیمی در موزه

ساختمان قیچک

قیچک از ساز‌های زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده می شود. بدنه‌ی اصلی این ساز از چوب یک تکه و معمولا گردو، توت یا چوب های محکم دیگر ساخته می شود. در ادامه با قسمت های مختلف این ساز آشنا می شویم:

کاسه طنینی

کاسه‌ی طنینی، حجیم است و دو فرورفتگی بزرگ در طرفین آن وجود دارد. این دو فرورفتگی، کاسه طنینی را به دو قسمت بزرگ تر و کوچک تر تقسیم می کند. قسمت کوچک تر، بخش پایینی ساز است که بر دهانه‌ی آن پوست کشیده می شود. معمولا از پوست گوسفند یا آهو برای این قسمت استفاده می کنند. خرک قیچک نیز در قسمت کوچک کاسه طنینی و روی پوست آن قرار می گیرد.

قسمت بزرگ تر، قسمت بالایی کاسه است که دارای دهانه ای باز است و نیمی از دسته در این قسمت قرارگرفته است.

دسته قیچک

جنس دسته‌ی قیچک از همان چوب بدنه است که به صورت یک تکه با بدنه تراشیده می شود (البته امروزه ممکن است این گونه نباشد). دسته‌ی این ساز کوتاه و فاقد دستان بندی است که از پایین به بخش بزرگ تر کاسه و از بالا به سرپنجه متصل است. تمامی فواصل موسیقی ملی ایران (پرده، نیم پرده، ربع پرده) بر روی ساز قیچک قابل اجرا می باشند.

شیطانک

قطعه ای کم ارتفاع و باریک از جنس چوب بوده که به عرض دسته ساز ساخته می شود. شیطانک میان سرپنچه و دسته قرارگرفته و سیم های ساز از درون شیار های آن عبور می کنند و به گوشی ها می رسند.

سرپنجه

سرپنجه جعبه ای چوبی، کوچک و توخالی می باشد و شامل چهار گوشی است. تاج قیچک با خمیدگی رو به عقب، در بالای سرپنجه قرار دارد.

گوشی

ساز قیچک چهار گوشی دارد که دو عدد از آن ها در سمت راست و دو گوشی دیگر در سمت چپ سرپنجه قرار گرفته است.

خرک

خرک از جنس چوب ساخته می شود و تقریبا ۲ سانتی متر ارتفاع دارد. این خرک دو پایه کوچک دارد که با استفاده از آن ها روی پوست ساز قرار می گیرد. سیم ها از شیار‌های خرک عبور کرده و به سیم گیری از جنس فلز در انتهای ساز بسته می شوند. لازم به ذکر است که امروزه برای تسهیل و دقت در کوک کردن قیچک، از تاندون استفاده می شود.

سیم گیر

قطعه ای کوچک است که غالبا از جنس فلز و گاهی نیز از جنس چوب ساخته می شود و در انتهای بدنه قیچک قرار می گیرد. این قطعته همانطور که از نام آن پیداست وظیفه نگهداری سیم ها را برعهده دارد. یک سر گره دار سیم ها داخل سیم گیر قرار می گیرد و سر دیگر آن ها نیز در سرپنجه به گوشی ها بسته می شود.

سیم ها

قیچک 4 سیم از جنس فلز دارد که چهارمین سیم آن، روکش دار و ضخیم تر از سایر سیم ها است. طول سیم ها در قیچک معمولی، از ابتدای سیم گیر تا شیطانک، حدود 33 سانتی متر می باشد.

آرشه

در نواختن مدل های محلی این ساز، از کمانه استفاده شده است. اما امروزه در قیچک معمولی از آرشه ویولن و در قیچک باس از آرشه ویلنسل استفاده می شود.

انواع دیگر ساز قیچک؛ آلتو و باس

گذشته از انواع محلی قیچک، طی نیم قرن گذشته، به منظور تأمین صدای بم در گروه‌نوازی‌های ساز‌های ملّی، قیچک آلتو و قیچک باس هم ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
کوک سیم‌های قیچک آلتو با فواصل پنجم درست، و وسعت آن حدود دو اکتاو، و طول سیم‌ها حدود ۳۷ سانتی‌متر است. کوک سیم‌های قیچک باس با فواصل پنجم درست، و وسعت آن حدود دو اکتاو، و طول سیم‌ها حدود ۷۰ سانتی‌متر است.

نوازندگان ساز قیچک

نوازندگان این ساز در دو گروه قابل دسته‌بندی هستند:

• نوازندگان بلوچستانی که متأسفانه غالبا نامی از آنها نیست و یا کمتر از آن‌ها یاد میشود.
• نوازندگانی که تخصص آنها نوازندگی ساز کمانچه بوده اما برای گروه نوازی و استفاده از رنگ صوتی ساز قیچک در ضبط یا کنسرت های آثار موسیقی ملی ایران قیچک هم نواخته اند.

در سال های اخیر خوشبختانه افرادی هستند که به صورت تخصصی‌تر به نوازندگی این ساز مشغول هستند و امیدواریم که آثار مستقل و تخصصی برای این ساز توسط آن‌ها تولید شود.

در زیر نمونه ایی از نوازندگی ساز قیچک را مشاهده می کنید.

پیشنهاد می کنیم مطلب آشنایی با ساز های زهی را مطالعه کنید.

همچنین برای مشاهده قیمت و خرید انواع ساز های زهی (مانند قیچک) کلیک نمایید.