سه تار

سه تار جزء محبوب ترین ساز های سنتی ایرانی به خصوص در میان جوانان می باشد و بسیاری از ما با آن آشنایی داریم یا حداقل یک بار نواختن این ساز را دیده ایم. این ساز علاقه مندان بسیاری دارد و بازار فروشش همیشه داغ است. سه تار در دسته سازهای زهی و مضرابی قرار می گیرد که با ناخن انگشت اشارهٔ یا مضراب نواخته می شود. این ساز ۴ سیم دارد که از جنس آلیاژ فولادی و آلیاژ برنجی ساخته می شوند.

سه تار از خانواده تنبور می باشد اما از نظر ظاهری به تار نزدیک است. نواختن این دو ساز نیز شبیه به هم می باشد و اغلب افرادی که تار می نوازند با نواختن سه تار نیز آشنایی دارند. سه تار در موسیقی دستگاهی ایران، استفاده بسیاری دارد اما بیشتر استفاده آن برای تک نوازی است. نوازنده باید آن را به صورت افقی و با زاویه 45 درجه در دست بگیرد. کاسه ساز باید روی پای راست نوازنده قرار بگیرد و دسته آن نیز در دست چپ او باشد. همچنین با استفاده از دست راست خود بر سیم ها زخمه (ضربه) بزند.

تاریخچه سه تار

اگر نگاهی به گدشته سه تار بیندازیم، می توانیم بفهمیم که ریشه سه تار امروزه به ساز تنبور ترکی سه سیم (یا به قول گذشتگان «سه وتری») باز می گردد. سه تار در اواخر دوره زندیه و شروع دوره قاجار به طور کامل تکامل یافته و به شکل امروزی خود رسیده است. از آن زمان تا امروز تنها تفاوتی که در ساختار این ساز ایجاد شده، استفاده از سیم های سفید، زرد و بم به جای سه رشته سیم یا وتر ابریشمی می باشد.

این ساز امروزi از نظر شیوه نواختن، تکنیک ها و شکل دسته کاملا مشابه تار شده است. در گذشته های دور، سه تار سه سیم داشته اما با گذشت زمان اشخاصی هم چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخرین ابوالحسن صبا، نیاز به اضافه شدن یک سیم دیگر به این ساز را حس کردند. به همین دلیل است که امروزه سه تار ها دارای چهار سیم هستند.

در واقع اگر به لحاظ تاریخی نگاه کنیم، این چهارمین سیم سه تار می باشد. اما از نظر ترتیب قرارگیری سیم ها، سیم سوم می باشد. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده است:

“مشهور است که سه‌تار نوازی به نام درویش‌میرزا تربتی خراسانی، ملقب به مشتاق‌علی شاه اصفهانی، تار یا وتری را بین وترها یا سیم های زرد و بم سه تار امروزی اضافه کرد که به نام وتر یا سیم مشتاق شناخته می‌شود.” این سیم در افزایش صدای واخوان «صدای بم» ساز سه‌تار و نیز تنوع کوک آن تاثیر دارد.

سیم سوم و چهارم این ساز بسیار به هم نزدیک هستند و به طور هم زمان نواخته می شوند. مجموعه این دو سیم را معمولا «سیم بم» می گویند.

ساختار سه تار

ساز سه‌تار از اجزای یک تکه و نیز جدا شونده ساخته شده است. ترکه‌ها، صفحه و سیم‌گیر اجزای یک تکه‌اند که با هم ساختمان کامل کاسه را می‌سازند و به انتهای دسته  متصل می‌شوند. دسته هم به سر‌دسته منتهی می‌شود. البته در بعضی سه تار ها کاسه را یک‌تکه و با تراشیدن چوب می‌سازند. اجزای جدا‌شونده یا قابل تعویض سه‌تار عبارتند از: خرک‌، صفحه، شیطانک، گوشی‌ها، سیم‌ها و پرده‌ها. در بعضی سه تار‌ها خرک روی صفحه ثابت شده است و این سه تارها فاقد سیم‌گیر هستند.

صفحه

روی کاسه، یک صفحه نازک چوبی قرار می گیرد که صفحه نامیده می شود. صفحه سه تار از چوب توت و به ضخامت حدود سه میلی متر ساخته می شود. روی این صفحه در نزدیکی دسته ساز، سوراخ های متقارنی ایجاد می‌کنند که در مرکز آن‌ها معمولا یک سوراخ اصلی قرار دارد که از بقیه سوراخ ها بزرگ تر است. این سوراخ‌ها با ایجاد تبادل هوای داخل و بیرون کاسه سه تار، موجب ارتعاش مطلوب صفحه می شوند. صفحه، مهم‌ترین نقش را در کیفیت صدای سه تار دارد چون ارتعاش سیم ها توسط خرک به صفحه منتقل می‌شود.

کاسه یا جعبه طنینی

کاسه طنینی، جزء اجزاء اصلی سه تار محسوب می شود که از نظر ساختاری، کاملا شبیه به کاسه تنبور می باشد. با این تفاوت که از کاسه تنبور کوچک تر است. کاسه طنینی می تواند یک تکه باشد و یا از بخش های جداگانه تشکیل شود. کاسه سه تار های ترکه ای متشکل از ترکه هایی با ضخامت حدود سه میلی متر است که به بدنه کاسه چسبانده می شوند. ترکه ها را معمولا از چوب گردو، افرا و… می سازند اما بهتر است از چوب توت (که در صفحه استفاده می شود) ساخته شود. در سه تار‌های یک تکه، جدار کاسه را به جای ساختن از ترکه، با کندن و تراش دادن کنده چوب سالم و بدون گره می سازند.

سیم‌گیر

سیم گیر قطعه ای است که در انتهای کاسه ساز قرار می گیرد. سیم‌گیر از گاهی از چوب محکم مانند شمشاد و گاهی نیز از شاخ یا استخوان حیوانات ساخته می شود و برای نگهداری سیم ها استفاده می شود.

دسته سه تار

دسته ساز، یک لوله توپر چوبی بوده و از چوب محکم، سبک و خوش رگه‌ای مانند چوب گردو، افرا، راش و… که فاقد گره و ترک است ساخته می شود. طول دسته با طول صفحه و پهنای دسته با اندازه کاسه تناسب و نسبت مستقیم دارد. روی دسته این ساز مسطح و پشت آن نیم دایره است. در پهلوی دسته شیاری وجود دارد که محل گره زدن زه پرده ها می باشد.

در ساز های حرفه ای به جهت زیباتر شدن و همچنین افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر می باشد برای پوشاندن دسته استفاده می کنند. دسته ی این ساز از یک سمت به کاسه و از سمت دیگر به سرپنجه متصل می شود.

خرک

خرک امکان ارتعاش مطلوب سیم های سه تار و انتقال ارتعاش آن ها به صفحه را فراهم می کند و به فاصله تقریبی پنج تا شش سانتی‌متر از لبه ی سیم‌گیر، در روی صفحه و عمود بر امتداد دسته و سیم‌های سه تار قرار می‌گیرد. سطح مسطح زیرین آن روی صفحه قرار گرفته و روی آن شیار هایی وجود دارد که محل عبور سیم ها می باشند. این شیار ها سیم ها را از هم جدا نگه می دارند. خرک از چوب فشرده و متراکمی مانند شمشاد، گمور، فوفل و … ساخته می شود.

شیطانک

شیطانک از از استخوان (شاخ حیوانات) یا پلاستیک ساخته می شود و در مرز دسته و سر دسته عمود بر امتداد سیم ها قرار می گیرد. وظیفه شیطانک هدایت و تقسیم بندی سیم ها در قسمت پنجه ساز می باشد.

گوشی های ساز سه تار

سیم های سه تار از یک سمت در انتهای کاسه به سیم گیر و از سمت دیگر به گوشی ها در انتهای دسته ساز بسته می شوند. گوشی ها در سوراخ های سر دسته ساز قرار می گیرند و وظیفه کوک کردن ساز را بر عهده دارند. با چرخاندن این گوشی ها سیم ها کشیده و یا آزاد می شوند و بدین وسیله می توان ساز را کوک کرد. گوشی های سه تار را معمولا از چوب گردو می سازند.

 گوشی روی پنجه به سیم های سفید (اول و سوم) و گوشی پهلوی پنجه به سیم های زرد (دوم و چهارم) متصل می شود.

سیم های سه‌تار

سه تار دارای چهار سیم می باشد (دو سیم فولادی به رنگ سفید و دو سیم برنزی به رنگ زرد). سیم اول این ساز از جنس آلیاژ فولادی بوده و سفید رنگ است. سیم دوم نیز از آلیاژ برنزی و زرد رنگ می باشد. سیم سوم (سیم مشتاق) همانند سیم اول از آلیاژی فولادی ساخته شده است. و سیم چهارم نیز مانند سیم دوم از آلیاژی برنزی می باشد.

پرده‌های سه‌تار

پرده ها (دستان ها) وظیفه تقسیم بندی فواصل موسیقیایی را دارند. پرده ها نخ های باریکی از جنس روده حیوانات یا ابریشم هستند. اگرچه پرده های سه تار می توانند از کات گوت یا نخ بخیه و نایلون باشند. اما اغلب نوازندگان ترجیح می دهند از زه که از روده گوسفند تهیه می شود استفاده کنند.

این پرده ها در عرض دسته ساز به صورت سه لایی و چهار لایی بسته می شوند. در سه تار، بیست و پنج پرده با دستان روی دسته سه تار بسته می شود که در واقع محل نت های موسیقی را نشان می دهند. پرده های سه تار 26 عدد هستند که که یکی از آن ها پیش از شیطانک بسته می شود. و فاصله آن با شیطانک در صدای ساز تاثیر گذار است. 25 پرده دیگر نیز روی دسته سه تار بسته می شوند. که در واقع محل نت های موسیقی را نشان می دهند.

نوازندگان برجسته ساز سه‌ تار

از نوازندگان سرشناس ساز سه تار می توان میرزا محمد تربتی خراسانی (مشهور به مشتاقعلی شاه)، میرزا عبدالله فراهانی، حسین هنگ آفرین، درویش خان، مهدی صلحی (منتظم الحکما)، موسی معروفی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، ارسلان درگاهی، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نصرالله زرین پنجه را نام برد.

پیشنهاد می کنیم مطلب آشنایی با ساز موسیقی را مطالعه کنید.

همچنین برای مشاهده قیمت و خرید سه تار اینجا کلیک نمایید.