بربط (عود) چیست؟

ساز بربط (عود) از سازهای باستانی ایران بوده و در دسته ساز های زهی مضرابی قرار می گیرد. عود سازیست اصیل و باستانی که قدمتی مقارن با تمدن سومر دارد و در خاورمیانه به ویژه ایران علاقه مندان بسیاری دارد. این ساز هم اکنون علاوه بر سرزمین های شرقی، در میان سایر اقوام غربی و کشورهای شرق آفریقا طرفداران خاص خود را دارد. با ما همراه باشید تا در این مطلب با ساز بربط بیشتر آشنا شوید.

تاریخچه ساز بربط

بربط از سازهای باستانی ایرانی است که پس از اسلام عود نامیده شده و مهم ترین سازی بوده که مورد آزمایش صوتی موسیقی شناسان واقع شده است. چنان که فارابی [در کتاب الموسیقی الکبیر] از آن به تفصیل سخن گفته است و دیگر نویسندگان رسالات موسیقی نیز، آن را مورد بحث قرار داده اند. ابن یونس ریاضی دان عربی در هزار سال قبل در مورد عود کتابی به نام «الغفود فی اوصاف العود» نوشته که شامل جگونگی ساختمان، حالت صدا و طرز نواختن بربط می باشد.

دلیل نامگذاری

نام عود در عربی به معنی رود می باشد. که هم نام دیگر بربط است و همچنین به معنی سیم در سازهای زهی می باشد. نام فارسی بربط نیز در واقع از دو واژه بر (یعنی مانند) و بط (یعنی مرغابی) تشکیل شده که «همانند بط» معنی می شود. ظاهر این ساز به مرغابی تشبیه شده چون سینه ی جلو داده و گردن کوچکی دارد. برخی نیز بر این باورند که این واژه برگرفته از نام «باربد» نوازنده رود در دربار خسرو پرویز می باشد. این واژه به صورت بربت نیز نوشته شده است.

ساختمان ساز عود

کاسه طنینی و صفحه

کاسه طنینی بربط همانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترک‌های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترک ها از یک سو در پایین کاسه و از سوی دیگر نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. برای ایجاد صدای بهتر، از چوب درخت کاج در صفحه استفاده می کنند. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ تر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین آن قرار می گیرد.

پل

در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند. که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند و یا سیم های نایلونی با ضخامت های گوناگون است. معمولا سیم های هشتم تا دهم روکش فلزی دارند.

خرک و سیم گیر عود

خرک عود قطعه چوبی به طول تقریبی ۱۰ سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور سیم ها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربط ها، سیم ها به سیمگیری که در انتهای بدنه‌ی کاسه است متصل میشوند و در بعضی دیگر، خرک وظیفه سیم‌گیر را نیز به عهده دارد. خرک را مستقیماً به صفحه رو نمی چسبانند و میان خرک و صفحه، تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند.

دسته ساز بربط

بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود ۱۰ سانتی متر است. در گذشته دسته بربط دستان بندی می شد، اما اکنون فاقد دستان بندی (پرده) می باشد. دسته از یک طرف به کاسه طنینی و از طرفی به سرپنجه متصل است.

سرپنجه بربط

سرپنجه محفظه ای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می‌شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.

گوشی ها

بربط دارای ۱۰ گوشی به تعداد وترهای ساز است. جنس گوشی‌ها از چوب می‌باشد.

شیطانک ساز عود

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازه عرضی دسته و ارتفاع حدود یک میلی‌متر که بین دسته و سر پنجه قرار می‌گیرد و و سیم‌ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می‌کنند.

سیم ها (وترها)

بربط دارای ده سیم است که دو به دو با هم، هم‌صدا کوک می شوند. در بعضی از بربط ها بم‌ترین سیم (وتر) را تکی می‌بندند و از آن بیشتر برای واخوان (بم) استفاده می‌کنند. جنس سیم ها زه (روده تابیده شده ی گوسفند ) یا ابریشم تابیده شده با روکش فلزی است. البته امروزه به جای روده حیوانات از جنس پلاستیک هم در ساخت سیم ها استفاده می شود.

نحوه نواختن ساز بربط

بربط دارای پنج جفت (10 عدد) سیم می باشد که از سمت راست به چپ صدای دو، سل، ر، لا، سل دارند. از آنجا که ساز عود فاقد دستان است اجرای تمام فواصل موسیقی از جمله پرده، نیم پرده و ربع پرده روی دسته ساز امکان پذیر است.

به هنگام نواختن، ساز را در حالت افقی روی ران پا به صورتی قرار می دهند که کاسه ساز سمت راست نوازنده و دسته آن سمت چپ او باشد.

نوازندگان ساز عود

از نوازندگان این ساز می توان به عبدالوهاب شهیدی، منصور نریمان، حسین صدقی آسا، ارسلان کامکار، محمد فیروزی، حسین بهروزی نیا و شهرام غلامی نام برد.

پیشنهاد می کنیم مطلب آشنایی با ساز های زهی را مطالعه کنید.

همچنین برای مشاهده قیمت و خرید انواع ساز های زهی (مانند بربط) کلیک نمایید.